Plaatsvervulling in het erfrecht

Zo zeker als de dood is, zo onzeker is het leven. Niet alleen voor u, maar ook voor uw (beoogde) erfgenamen. Het kan gebeuren dat één van hen eerder dan u komt te overlijden. Wat dan? Treden de kinderen van deze erfgenaam dan in zijn plaats of erven de overige erfgenamen zijn erfdeel? Moet u een testament maken of uw bestaande testament misschien aanpassen? De antwoorden op deze vragen zijn afhankelijk van de vraag of u al een testament heeft gemaakt en wat u daarin dan heeft geregeld voor het geval uw erfgenaam vóór u overlijdt.

Als u zonder testament overlijdt, bepaalt de wet wie uw erfgenamen zijn. Als één van uw (wettelijke) erfgenamen al vóór u is overleden, kan zogenoemde plaatsvervulling optreden. Dit betekent dat de afstammelingen (vaak de kinderen) van deze erfgenaam samen zijn plaats innemen. Als u overlijdt mét een testament, vindt plaatsvervulling alleen plaats als u dat in uw testament heeft geregeld.

U heeft geen testament en één van uw erfgenamen overlijdt vóór u

Als u geen testament heeft gemaakt, regelt de wet wie uw erfgenamen zijn en welk deel van de erfenis ieder van uw erfgenamen krijgt. De wet kent vier groepen die na elkaar van u kunnen erven. Welke groepen dat zijn, leest u hierna. Belangrijk is dat de éérste groep als eerste aan de beurt komt om te erven, dan pas de tweede groep, etcetera.

Eerste erfgenamen: groep 1 en plaatsvervulling

De eerste groep komt als eerste aan de beurt om van u te erven, met uitsluiting van de overige groepen. De eerste groep bestaat uit uw echtgenoot samen met uw kinderen. Als één van uw kinderen al is overleden, wordt de plaats van dit kind via plaatsvervulling ingenomen. Plaatsvervulling betekent dat de afstammelingen van uw kinderen – uw kleinkinderen – samen de plaats van uw kind kunnen vervangen, wanneer deze eerder dan u mocht zijn overleden. Uw kleinkinderen erven door deze plaatsvervulling dus samen het erfdeel van uw vooroverleden kind.

Pas als niemand uit de eerste groep zelf (ook wel ‘uit eigen hoofde’ genoemd) of bij vervanging door zijn eigen kinderen (‘plaatsvervulling’) kan erven, komt de tweede groep (ouders, broers en zussen) aan de beurt, en zo verder. Het systeem van de wettelijke erfopvolging is uitgebreid aan bod geweest in een eerdere blog.

Voorbeeld: plaatsvervulling
Bea heeft twee kinderen, Piet en Jan. Zij zijn ieder voor de helft erfgenaam van Bea.
Als Piet vóór Bea zou zijn overleden met achterlating van drie kinderen (Chris, Naomi en Agnes) nemen deze drie kleinkinderen van Bea samen de plaats van Piet in, ieder voor 1/3.
Chris, Naomi en Agnes zijn dus ieder voor (1/3 x 1/2=) 1/6 erfgenaam van Bea.

Plaatje bij voorbeeld

In welke gevallen gaat de wet uit van plaatsvervulling?
De vorm van plaatsvervulling zie je het meest in de situatie dat een erfgenaam eerder is (voor)overleden. Naast deze situatie, zijn er nog 4 andere situaties waarin de plaats van een erfgenaam door zijn afstammelingen kan worden vervuld. In totaal zijn er dus 5 situaties waarin plaatsvervulling op grond van de wet kan plaatsvinden.
Deze 5 situatie zijn:

1. de erfgenaam is vóór u overleden.
2. de erfgenaam is ‘onwaardig’. Hiervan is bijvoorbeeld sprake als een erfgenaam bepaalde in de wet omschreven strafbare feiten tegen u heeft begaan en daarvoor is veroordeeld.
3. de erfgenaam is door u onterfd; de plaats van een onterfde erfgenaam wordt dan in principe vervuld door zijn afstammelingen tenzij u in uw testament uitdrukkelijk heeft bepaald dat de onterving ook geldt voor de afstammelingen van deze erfgenaam.
4. de erfgenaam verwerpt uw erfenis.
5. het erfrecht van de erfgenaam is vervallen. De rechter kan het erfrecht ‘vervallen’ verklaren, als de erfgenaam een door de erflater aan hem opgelegde last (een verplichting uit een testament) niet vervult.

Plaatsvervulling werkt niet standaard als u een testament heeft: regel het in uw testament!
Wordt iemand in een testament tot erfgenaam benoemd, dan geldt de regeling van plaatsvervulling niet automatisch als deze erfgenaam is vóóroverleden of bijvoorbeeld de erfenis verwerpt. Als u wel wilt dat de afstammelingen van deze erfgenaam dan in zijn of haar plaats de erfenis krijgen, moet u de wettelijke regels van plaatsvervulling in uw testament uitdrukkelijk van toepassing verklaren. Uiteraard kunt u in uw testament ook iets heel anders regelen mocht iemand die u tot erfgenaam benoemt vóór u overlijden, bijvoorbeeld een andere erfgenaam benoemen of een goed doel in plaats van deze erfgenaam laten erven.

Voorbeeld: wel een testament maar niets over plaatsvervulling geregeld
Vader heeft in zijn testament zijn twee dochters, Inge en Jasmijn, tot erfgenamen benoemd (en over plaatsvervulling niets geregeld). Jasmijn komt vóór vader te overlijden. Inge is dan de enige erfgename. Het kind van Jasmijn (dus het kleinkind van vader) treedt niet in haar plaats.

Zou vader geen testament hebben gemaakt, dan zou bij het vooroverlijden van Jasmijn het kind van Jasmijn op grond van de wet wel haar plaats vervullen.

Regel plaatsvervulling ook voor andere gevallen in uw testament; regel het op maat!
In uw testament kunt u regelen dat de wettelijke regels van plaatsvervulling ook gelden voor de erfgenamen die u in uw testament benoemt. Er zal dan ook sprake zijn van plaatsvervulling in de situatie dat een van uw erfgenamen onwaardig is, de erfenis verwerpt, zijn of haar recht vervallen wordt verklaard of als u deze erfgenaam onterft. U kunt uiteraard in uw testament aangeven in welke gevallen wél en in welke gevallen geen plaatsvervulling moet optreden. U kunt, anders gezegd, een regeling op maat maken. Onterft u een van uw kinderen en wilt u dat de afstammelingen van dit kind dan niét zijn plaats vervullen, dan kunt u in uw testament bepalen dat de onterving ook geldt voor de afstammelingen van dit kind (en moet u in dit geval de wettelijke regels van plaatsvervulling dus juist niet van overeenkomstige toepassing verklaren).

Ook als u in uw testament bepaalde bezittingen of een geldbedrag aan een bepaald persoon wilt nalaten, kunt u daarbij bepalen of de afstammelingen van deze persoon bij zijn vóóroverlijden in de plaats moeten treden of juist niet. Als u hier bij het maken van uw testament al over heeft nagedacht, hoeft u bij een onverwacht vóóroverlijden niet meteen uw testament aan te passen (denk ook aan de daarbij behorende kosten). U heeft met deze situatie namelijk al rekening gehouden en dit in uw testament al goed geregeld. Uw notaris zal u hierop ook wijzen en de verschillende scenario’s (zoals vóóroverlijden, verwerpen, maar bijvoorbeeld ook gelijktijdig overlijden van u en uw beoogde erfgenaam) met u bespreken.

Samenvatting en tip
Overlijdt u zonder testament dan bepaalt de wet wie uw erfgenamen zijn. Als één van uw (wettelijke) erfgenamen al vóór u is overleden, treedt automatisch plaatsvervulling op. Dit betekent dat de afstammelingen (dat zijn meestal de kinderen) van deze erfgenaam samen zijn plaats innemen. Zij erven dus samen het erfdeel dat deze erfgenaam van u ontvangen zou hebben als hij op het moment van uw overlijden nog in leven was geweest.

Maar pas op! De wet regelt deze plaatsvervulling niet automatisch in het geval dat u uw erfgenamen in een testament heeft benoemd. Wilt u dat de afstammelingen van een door u benoemde erfgenaam wél in zijn plaats kunnen treden bij vóóroverlijden van die erfgenaam (of bijvoorbeeld bij verwerping van uw erfenis), dan moet u dit in uw testament zelf regelen! Dit doet u dan door de wettelijke regels van plaatsvervulling in uw testament van overeenkomstige toepassing te verklaren.

Wilt u meer advies over dit onderwerp of weten hoe dit nu op dit moment in uw situatie geregeld is? Neem dan contact op met uw notaris.

Bronvermelding: Met Recht Geregeld, een product van FBN Juristen.